REVISED K TO 10 CURRICULUM: AP8-Q1-WEEK6: ESTRUKTURANG PANLIPUNAN SA IBA'T IBANG BAHAGI NG ASYA AT DAIGDIG

 AP8-Q1-WEEK6: ESTRUKTURANG PANLIPUNAN SA IBA'T IBANG BAHAGI NG ASYA AT DAIGDIG

1. Lipunang Greek at Roman 

2. Iba pang sinaunang lipunan 

Kasanayang Pagkatuto: Natataya ang epekto ng estrukturang panlipunan sa pag-unlad ng pamumuhay ng tao.

LIPUNANG GREEK AT ROMAN

Ang lipunang Greek at Roman ay mayaman sa kultura, sining, at politika, na nagbigay ng malaking kontribusyon sa kasaysayan ng daigdig.

Lipunang Greek

Noong nasakop ng mga Mycenaean ang Crete na sinasabing pinagmulan din ng kabihasnang Minoan, malaki ang naging impluwensya ng mga Minoan sa Greek. Kabilang na sa mga impluwensiyang ito ang wika, sining, alamat, at kwento.

    Noong 1100 BCE, Sinalakay ang Mycenaean ng mga Dorian, isang pangkat mula sa Hilaga. Samantala, isa pang pangkat na may kaugnayan sa Mycenaean ang tumungo sa Timog ng Greece sa may lupain ng Asia Minor, hangganan ng karagatang Aegean. Dito, nagtatag sila ng pamayanang Ionia at nakilala naman bilang Ionian.

    Ang mga pangyayaring ito ay tinaguriang Dark Age o Madilim na panahon ng Greece. Naging palasak ang digmaan ng iba't ibang kaharian, nahinto ang kalakalan, pagsasaka, at iba pang gawaing pangkabuhayan. Kasama rin dito pagtamlay ng sining at pagsulat.

    Mula naman sa madilim na panahon, umusbong sa Ionia ang bagong sibilisasyon na mabilis na lumaganap sa kabuuan ng Greece. Tinawag nila ang kanilang sarili na Hellenes o Greeks. Kinilala ang panahong ito na kabihasnang Hellenic mula sa kanilang tawag sa Greece na Hellas. Tumagal ito mula 800 BCE hanggang 400 BCE na sinasabing pinakadakilang sibilisasyong naganap sa kasaysayan ng daigdig.

Ang mga Polis

    Sa panahon ng Dark Age ng Greece, nagtayo ang mga Greek ng mga kuta sa gilid ng mga burol at taluktok ng bundok upang maprotektahan sila sa pagsalakay ng iba pang mga pangkat. Hindi naglaon, ang mga ito'y naging pamayanan na pinag-usbungan din ng mga lungsod-estado o Polis. Ang Polis ay hango sa salitang pulisya, politika, at politiko. Ito'y binubuo lamang ng 5000 kalalakihan na itatala sa opisyal na talaan ng populasyon ng lungsod-estado. Karamihan sa mga polis ay matatagpuan sa matataas na lugar na tinatawag na acropolis o mataas na lungsod. Ito ang takbuhan ng mga Greek sa panahon ng digmaan na naging sentro naman ng politika at relihiyon. Agora o pamilihang bayan naman ang tawag sa ibabang bahagi ng acropolis.

Kabihasnang klasiko ng Greece: Sparta, ang Pamayanan ng mga Mandirigma

Sparta, ang Pamayanan ng mga Mandirigma

    Hindi tulad ng ilang nabuong pamayanan, higit na binigyang halaga ng Sparta ang pagkakaroon ng malalakas at magagaling na sundalo. Nanatili ito sa pagkakaroon ng pamahalaang Oligarkiya kung saan pinamumunuan ito ng ilang malalakas na grupo. Binubuo ito ng dalawang pangkat (Asemblea at Council of Elders o Konseho ng Matatanda). Ang Asemblea ay binubuo ng kalalakihan at mga hinirang na opisyal samantalang ang konseho ng matatanda ang nagpapanukala ng batas. Pangunahing layunin ng pangkat ang lumikha ng magagaling na sundalo. Pagsapit ng ika-7 taong gulang, ipinadadala na ang bata sa kampo ng militar upang magsanay. Pagsapit ng ika-20 taong gulang, ang mga kalalakihan ay ganap na sundalo at hinahayaan nang makita ang kanilang pamilya. Pagsapit ng ika-30 na gulang, inaasahan silang magkaroon ng asawa. Sa edad na 60 taong gulang, sila ay maaari namang magretiro na sa hukbo.

    Ang mga kababaihan ng Sparta ay malalakas kumpara sa kababaihan ng Greece na limitado lamang ang karapatan. Ang mga ito'y sinasanay na maging matatag. Sila ang nag-aasikaso ng lupain ng kanilang mga asawa habang ang mga ito ay nasa kampo. Nangunguna rin sila sa palakasan at malayang nakikihalubilo sa mga kaibigan ng kanilang asawa habang masaya silang nanonood ng mga palaro tulad ng pagbubuno o wrestling, boksing, at karera.

    Ang Sparta ay binubuo ng tatlong pangkat: Maharlika, Perioeci, at Helots. Pinakamayaman ang maharlika, malalayong tao na naghahanapbuhay bilang mangangalakal o artisano ang mga perioeci habang pinakamababang uri ng lipunan ang helots. Nalinang ng Sparta ang isang uri ng pamahalaan na kontrolado ang lahat ng aspeto ng buhay ng mga mamamayan nito. Noong 500 BC, nakonrol na ng Sparta ang kabuuan ng peninsula na tinawag nilang Peloponnesus.

    Ang mga polis ng Sparta ay itinatag ng mga Dorian sa Peloponnesus na nasa timog ng tangway ng Greece. Sila lamang ang hindi umasa sa kalakalan. Ginagamit kasi nila ang kainaman ng klima, sapat na tubig, at matabang lupa na angkop sa pagsasaka para punuan ang pangangailangan ng mamamayan. Sa pamamagitan ng pananakop ng iba pang lupain, napalawak ng Sparta ang kanilang lupain at ang mga magsasaka sa kanilang nasakop ay dinadala nila sa Sparta upang maging helots o tagasaka.

    Pangunahing mithiin ng Sparta ang magkaroon ng matatapang at malalakas na kalalakihan at kababaihan. Kaya naman kapwa ito dumaraan sa pagsasanay na may kaakibat namang responsibilidad sa lipunan. Responsable ang Sparta sa pagkakaroon ng pinakamahusay na sandatahang lakas sa buong daigdig na sa simula'y lau-labong nakikipagdigma hanggang sa panatilihing sama-sama sa pakikidigma. Nakabuo rin ito ng istilo ng pakikidigma. Sa pakikipaglaban, nakabauo ito ng hukbo o Phalanx na karaniwang binubuo ng 16 na hanay na mandirigma. Ang mga ito'y nakahanda pumalit sakaling mamatay ang nasa unang hanay sa pakikidigma.

Kabihasnang Klasiko ng Greece: Ang Athens at ang Pag-unlad nito

Ang Athens at ang Pag-unlad nito

    Kumpara sa Sparta na pangunahing layunin ang magpalakas at sumakop ng ibang lupain, ang Athens ay namuhay upang maging minero, manggagawa ng ceramics, mandaragat, at mangangalakal.

    Ang Athens noong 600 BCE ay isa lamang maliiit na bayan sa gitna ng tangway ng Greece na tinatawag na Attica. Hindi angkop sa pagsasaka ang buong rehiyon kaya naman ang karamihan sa mga mamamayan nito ay nagtatrabaho sa minahan, gumagawa ng ceramics, mandaragat, at mangangalakal.

    Pinamunuan noon ang Athens ng mga Tyrant o pinunong umabuso sa kanilang kapangyarihan. Bago pa ito, pinamunuan muna ng haring nahalal ng asemblea at mga payo mula sa konseho ng mga maharlika. Ang asemblea ay binubuo ng mga mamamayan na may malaking kapangyarihan at pinamumunuan ng Archon na pinapaburan ng mga may kaya sa lipunan. Hindi naglaon, naghangad ng pagbabago ang mga artisano at mangangalakal. Upang mapigil ang lumalalang sitwasyon, nagpagawa ng batas ang mga aristokrata o mayayamang tao. Si Draco na isang tagapagbatas ay nagsulat ng batas na nagbigay-daan sa pagkakapantay-pantay sa lipunan at binawasan ng kapangyarihan sa mga namumuno. Hindi pa rin ito ikinasiya ng mga simpleng mamamayan kaya naghangad pa ito ng maraming pagbabago. Marami sa kanila ang nagpaalipin upang makabayad sa kanilang utang.

    Nagkaroon ng pagbabago noong 594 BCE sa pangunguna ni Solon na mula sa pangkat ng aristokrasya na yumaman sa pamamagitan ng pakikipagkalakalan. Inalis niya ang pagkakautang ng mahihirap at ginawang ilegal ang pagkakaalipin dahil sa utang. Gumawa rin siya ng sistemang legal na magbibigay ng kalayaan sa kalalakihan na maging hurado sa korte. Ito ay nagbigay kapangyarihan sa mga simpleng mamamamayan. Nagsagawa rin si Solon ng repormang pangkabuhayan para sa mga mahihirap subalit hindi pa rin ang naging dahilan para maging kuntento ang mga simpleng mamamayan.

    Noong 546 BCE, namuno si Pisistratus sa Athens. Bagamat mayaman siya, nakuha naman niya ang suporta at tiwala ng mga simpleng mamamayan. Sa kanyang pamumuno, ipinamahagi niya ang mga lupaing sakahan sa walang lupa, nagbigay rin siya ng pautang at nagbukas ng malawakang trabaho sa malalaking proyektong pampubliko, at pinabuti niya ang sistema ng patubig.

    Naganap muli ang pagbabago sa sistemang ng Athens noong 510 BCE sa pangunguna ni Cleisthenes. Sa kanyang pamumuno, hinati niya ang Athens sa sampung distrito. Limampung kalalakihan ang magmumula sa bawat distrito at maglilingkod sa konseho ng tagapayo upang bumuo ng batas sa Asembleya - ang tagagawa ng mga batas na pinaiiral sa lugar. Nagkaroon dito ng pagkakataon na makaboto ang mga mamamayang may pagmamay-ari ng lupa at wala. Binigyan din ng pagkakataon ang mga mamamayan na ituro ang taong banta sa Athens kada taon upang maipanatili ang kalayaan ng lugar. Sa sistemang ito na tinatawag na Ostrakon, ang mga mamamayan ay magsusulat ng pangalan sa pira-pirasong palayok ng taong nais ipatapon o itakwil ng Athens. Kapag nakakuha ng mahigit 6,000 na boto ang isang tao, ipapatapon o itatakwil siya palabas ng Athens sa loob ng sampung taon. Ostracism ang tawag sa sistema ng pagpapatapon o pagtatakwil. Sa sistemang ito, nabigyan ng malaking kapangyarihan ang mga mamamayan.

    Noong 500 BCE, isinilang ang demokrasya sa Athens. Ito ang pinakamahalagang naganap noon dahil sa pagpapatupad ng maraming reporma sa Athens.

Ang Roman Republic

 

 

    Ang Rome ay itinatag sa kalagitnaan ng ikawalong siglo B.C.E. ng mga unang Roman na nagsasalita ng Latin, isang sangay ng wikang nabibilang sa Indo-Europeo. Sila ay lumipat sa gitnang Italy at nagtayo ng mga sakahang pamayanan sa Lithium Plain sa Timog ng Tiber River. Ang lugar na napili nila ay ang Palatine, isa sa pitong burol malapit sa Tiber River.

Pagtatatag ng Republic

    Natamo ng mga Romano ang kasanayan sa pamamahala sa ilalim ng mga Etruscan. Ang Rome ay nagsimula bilang isang siyudad-estado na pinamumunuan ng isang hari. Noong 509 B.C.E, inalis sa pwesto ng mga Romano si Tarquinius Superbus, ang hari ng Etruscan, at nagtatag sila ng isang Republika, ang pamahalaan. Naghalal sila ng dalawang konsul na puno ng hukbo upang magsilbi bilang punong mahistrado sa loob ng isang taon, ang bawat isa ay nagsilbing tagasubaybay ng bawat isa.

    Sa mga panahon ng kagipitan, ang senado na binubuo ng mga patrician na nanunungkulan habang buhay, ay patuloy na humahawak ng iba’t-ibang pwesto. Sila’y nagpatibay ng mga batas at Humirang ng mga kandidato para sa mga katungkulan. Ang kapangyarihan sa pagpapataw ng buwis, ang deklarasyon ng patakarang panlabas at iba pang pakikipag-ugnayan ay kasama rito. Sa kabilang panig, ang Asemblea na binubuo ng lahat ng mamamayan ay may maliliit lamang na kapangyarihan.

     Bagamat sila’y nakaboto, ang bilang ng kanilang boto ay hindi gaanong pinahahalagahan kaysa sa mga patrician. Sa paglipas ng panahon maraming tanggapan ang nalikha. Gayunman, ang mga plebeian ay Hindi parin gaanong nakalalahok sa pamumuhay pulitikal at sosyal sa Rome. Sila’y humihingi ng mga pagbabago. Noong 500 B.C.E. ang mga plebeian ay umalis sa syudad at nagtungo sa Mons Sacer at sila’y tumatangging bumalik hanggat hindi ibinibigay ang kanilang mga kahilingan. Ang mga patrician, sa wakas, ay sumuko at kanilang pinahintulutan ang mga plebeian na maghalal ng dalawang tribune.

Ang mga Plebeian at Patrician

Pakikibaka ng mga Plebeian para sa Pantay na Karapatan

     Isang assembly ang nilikha upang kumatawan sa mga karaniwang tao. Nilikha upang pangalagaan ang karapatan ng mga plebeian laban sa mga mapang-abusong opisyal. Maaari nilang ipawalang-bisa ang anumang batas na mapang-api sa mahihirap. Hanggang Ten Tribune ang pwedeng ihalal ng mga tao.

 

Ang mga Plebeian at Patrician

    ‘Di tulad ng Athens na isang demokratiko, sa Republikang Romano ang namuno ay mga aristokrata. Lahat sila ay nagmula sa mga mayayamang may-ari ng mga lupa na tinatawag na patrician. Bagamat sampung porsiyento lamang ng kabuuang populasyon ang mga patrician, nasa kamay nila ang halos lahat ng pangunahing posisyon sa pamahalaan at nagtamasa sila ng mas maraming karapatan. Karamihan naman sa mga Romano ay mga plebeians. Sila ay mga karaniwang tao na mula sa mayamang mamamayan, negosyante, artisano, magsasaka hanggang sa mga manggagagawa. Bilang mamamayan sila ay nagbabayad ng buwis at naglilingkod sa sandatahan ngunit hindi kapantay ng mga tinamasang karapatan ng mga patrician ang kanilang tinatamasang karapatan.

    May maayos na takbo ng pamamahala ang pamahalaang Romano. May tagapagpaganap (Executive) at tagapagbatas (Legislative). May dalawang patrician na tumatayong tagapagpaganap. Sila ang nagangasiwa sa pamahalaan at sa hukbong sandatahan. Sila ay inihalal sa tungkulin at may terminong isang taon upang makapaglingkod. Sa mga kamay nila nakasalalay ang kapangyarihan ng buong Roma. Maaari rin nilang i-veto o di tanggapin ang desisyon ng bawat isa. Kinakailangang magkasundo sila sa mga pangunahin at kritikal na desisyon. Sa panahon ng krisis, maaari silang pumili ng diktador mula sa mga pinagkakatiwalaang opisyal ng pamahalaan. May anim na buwan lamang na termino ang mga diktador o hanggang di natatapos ang krisis. Sa ganitong pamamaraan, napipigilan ang ganap na kapangyarihan ng mga diktador at napangangalagaan ang demokrasya.

    Ang tagapagbatas ay bumubuo ng 300 kinatawan. Ang pinakamakapangyarihan ay ang senado. Ang 300 kinatawan ay mula sa mga patrician. Sila ay inihalal at may terminong panghabambuhay. Tinatawag silang senador. Ang pangunahing gawain nila ay ang magbigay ng payo sa consul, maghain ng batas, at magtalakay ng mga patakarang panlabas.

     Hindi lahat ay sumang-ayon sa ganitong pamamahala. Noong 471 BC, ang mga Plebeians ay nagdesisyon na hindi na sila maglilingkod sa hukbong sandatahan ng Roma, bagkus ay magtatatag ng sarili nilang lungsod-estado. Ito ay upang maiwasan ang digmaang sibil at mapanatili ang kapayapaan. Sumang-ayon ang mga patrician sa ilang nais ng mga Plebeian. Isa na rito ay karapatang pumili ng sampung pinuno nila sa kanilang hanay na tatawaging tribunes na siyang magsusulong ng kanilang interes sa pamahalaan. Ang mga tribunes ay maaaring mag-veto ng ano mang desisyon ng consul o ng iba pang namumuno. Dahilan sa karapatang mag-veto, napangangalagaan ng mga Plebeian ang kanilang sariling interes laban sa mga patrician. Nagkaroon din ang mga Plebeian ng kanilang sariling asembleya na kinilala bilang Assembly of Tribes. Pagsapit ng 287 BC, isa na itong pangunahing tagapagbatas sa Roma.

     Sa simula ng Republika, ang mga batas ng Roma ay di nakasulat. Ang mga patrician ang may kontrol sa batas at ipinaalam lamang ito sa mga Plebeians. Pagsapit ng 451 BC, pinagbigyan ng mga patrician ang kanilang hiling. Ang mga batas ng Roma ay inukit sa mga tabletang tanso at inilagay sa forum upang mabasa ng lahat. Ito ay tinawag na Twelve Tables na siyang naging batayan ng iba pang batas sa Roma noong mga sumunod na panahon. Kasabay nito, bumuti rin ang katayuan ng mga plebeian. Pinayagan na silang makapag-asawa ng patrician at maglingkod sa mga pampublikong tanggapan. Pagsapit ng 287 BC, pantay na ang karapatang tinatamasa ng mga patrician at Plebeian. Ngunit, hindi maipagkakaila na ang kapangyarihang pulitikal ay nasa kamay pa rin ng mga patrician at ilang mayayamang plebeian. Patunay ito na ang republika at ang senado ay nasa kapangyarihan pa rin ng iilang mamamayan.

Tandaan!

Kabihasnang Greek

Heograpiya at Estruktura: Ang sinaunang Greece ay binubuo ng mga lungsod-estado (polis) tulad ng Athens at Sparta. Ang mga polis na ito ay may sariling pamahalaan at kultura, at madalas na nag-aaway para sa kapangyarihan at teritoryo. Ang heograpiya ng Greece, na may mga bundok at dagat, ay nagdulot ng pagkakahiwalay ng mga komunidad, na nagbigay-daan sa pagbuo ng mga natatanging kultura. 

Demokrasya: Sa Athens, umusbong ang demokrasya, kung saan ang mga mamamayan ay may direktang partisipasyon sa pamahalaan. Ang mga pangunahing lider tulad nina Solon at Pericles ay nag-ambag sa pagbuo ng mga patakaran na nagbigay ng karapatan sa mga mamamayan. 

Kultura at Sining: Ang mga Griyego ay kilala sa kanilang mga kontribusyon sa sining, pilosopiya, at literatura. Ang mga akdang tulad ng "Iliad" at "Odyssey" ni Homer ay patunay ng kanilang mayamang tradisyon sa panitikan. Ang mga Griyego rin ang nagpasimula ng mga Olympic Games bilang paggalang kay Zeus. 

Kabihasnang Roman

Republika at Imperyo: Ang Roma ay nagsimula bilang isang republika at kalaunan ay naging isang imperyo. Ang mga patrician at plebeian ay ang dalawang pangunahing uri ng tao sa lipunan ng Roma, na may iba't ibang karapatan at pribilehiyo. Ang mga konsul at senado ang namahala sa mga usaping pampolitika. 

Arkitektura at Inhenyeriya: Ang mga Roman ay kilala sa kanilang mga monumental na estruktura tulad ng Colosseum at aqueducts. Ang kanilang mga inobasyon sa arkitektura at inhenyeriya ay nagbigay-daan sa mas mahusay na imprastruktura at kalakalan. 

Kultura at Batas: Ang mga Roman ay nag-ambag sa larangan ng batas at pamahalaan, na naglatag ng mga batayan para sa modernong sistema ng batas. Ang kanilang mga akdang pampanitikan at pilosopikal ay patuloy na pinag-aaralan at pinahahalagahan hanggang sa kasalukuyan. 

Paghahambing ng Lipunan

Pamahalaan: Sa Greece, ang demokrasya ay umusbong, habang sa Roma, ang republika at kalaunan ang imperyo ang namayani. Ang mga mamamayan sa Athens ay may direktang partisipasyon sa pamahalaan, samantalang sa Roma, ang mga patrician lamang ang may kapangyarihan. 

Kultura at Sining: Ang sining ng Griyego ay nakatuon sa perpeksiyon at idealisasyon, habang ang sining ng Roman ay mas nakatuon sa realism at praktikalidad. Maraming sining na itinuturing na Griyego ay talagang mga kopya ng mga orihinal na Griyego na ginawa ng mga Roman. 

Konklusyon

Ang mga kabihasnang Greek at Roman ay may malalim na impluwensya sa kasaysayan ng daigdig, mula sa kanilang mga kontribusyon sa sining, politika, at kultura. Ang kanilang mga ideya at sistema ay patuloy na nakakaapekto sa modernong lipunan at kultura. Ang pag-aaral sa kanilang mga lipunan ay nagbibigay ng mahalagang pananaw sa pag-unlad ng sibilisasyon.

IBA PANG SINAUNANG LIPUNAN

Sa sinaunang Kabihasnang Tsina, ang mga Tsino ay naniniwala na sila lamang ang mga sibilisadong tao sa gitna ng mga tribo na tinawag nilang barbaro bunsod ito sa kanilang paniniwala na Sinosentrismo na ang kanilang lahi ay angat kaysa sa ibang kultura kayasila ang sentro ng daigdig. Tinawag din nila ang kanilang lupain na Zhongguo na nangangahulugang Middle Kingdom.

Nahahati ang lipunan ng Tsina sa apat na pangkat.

1. Paham- nakababasa at nakasusulat

2. Magsasaka- nagtutustos ng pagkain sa populasyon

3. Artisano- may kasanayan sa paggawa ng armas at iba’t ibang kasangkapan

4. Mangangalakal

     Dinastiya ang tawag sa uri ng pamahalaang nabuo sa Kabihasnang Tsina. Pinamumunuan ito ng isang emperador na nagmula sa iisang pamilya o angkan. Naniwala ang mga tao sa Mandate of Heaven o “Basbas ng Kalangitan”, kung saan ang emperador ay namumuno sa kapahintulutan ng langit siya ay itinuturing na Son of Heaven o “Anak ng Langit” pinili siya dahil puno siya ng kabutihan. Kapag siya ay naging masama at mapangabuso, ay babawiin ng kalangitan sa anyo ng lindol, bagyo, tagtuyot, peste o digmaan. Ang paniniwalang Mandate of Heaven at Son of Heaven ang nagpapaliwanag bakit papalit-palit ang dinastiya sa Tsina na tinatawag na Dynastic Cycle.

     Ang dinastiyang Xia o Hsia ang tinatayang unang itinatag na dinastiya sa Tsina ngunit nananatili itong isang alamat dahil sa kakulangan ng datos o tala na nagpapatunay sa pag-usbong nito.

GAWAIN 1:

Panuto: Ipaliwanag ang mga sumusunod na mga salita hango sa araling ito.

1. Crete
2. Mycenaean
3. Dorian
4. Hellenes
5. Polis
6. Acropolis
7. Sparta
8. Asemblea
9. Maharlika
10. Perioeci
11. Helots
12. Athens
13. Draco
14. Council of Elders
15. Tyrant
16. Solon
17. Peisistratos
18. Cleisthenes
19. Ostracism
20. Cyrus the Great
21. Republic
22. Patrician
23. Plebeian
24. Executive
25. Legislative

GAWAIN 2:

     Panuto: Sagutin ang mga sumusunod na katanungan at isulat ang iyong sagot sa iyong kwaderno. I

1. Sang-ayon ka ba sa paniniwala ng mga Tsino sa Mandate of Heaven bilang paraan sa pagpili ng kanilang pinuno upang makabuo ng matatag na lipunan? Ipaliwanag ang sagot.

2. Sa Caste System ng India, Mayroon kaya sa iyong Lipunan ng kahalintulad nito? Ipaliwanag ang sagot

3. Sa Republikang Roma, Anu-ano ang pagkakatulad at pagkakaiba ng Patrician at Plebeian?

4. Sa Lipunang Pilipino, Mayroon kayang Patrician at Plebeian sa kasalukuyan? Magbigay ng Halimbawa.

Reference:

https://www.bing.com/search?pglt=2339&q=Lipunang+Greek+at+Roman&cvid=47bf259980274a0bb220eeb7cf2f75b9&gs_lcrp=EgRlZGdlKgYIABBFGDkyBggAEEUYOTIGCAEQABhAMgYIAhAAGEAyBggDEAAYQDIGCAQQABhAMgYIBRAAGEAyBggGEAAYQDIGCAcQABhAMgYICBAAGEDSAQkxODg5OGowajGoAgCwAgA&FORM=ANNTA1&PC=HCTS

https://prezi.com/p/qchrtt5wvhy2/estrukturang-panlipunan-sa-ibat-ibang-bahagi-ng-asya-at-daigdig/

DIGNIDAD: First Grading

DIGNIDAD: SECOND GRADING

REVISED K TO 10 CURRICULUM: AP8-Q1-WEEK5: ESTRUKTURANG PANLIPUNAN SA IBA'T IBANG BAHAGI NG ASYA AT DAIGDIG

REVISED K TO 10 CURRICULUM

HEOGRAPIYA AT SINAUNANG KABIHASNAN NG ASYA AT DAIGDIG

AP8-Q1-WEEK5: ESTRUKTURANG PANLIPUNAN SA IBA'T IBANG BAHAGI NG ASYA AT DAIGDIG

1. Lipunang Sumerian at Egyptian

2. Sistemang Varna / Caste

Kasanayang Pagkatuto: Natataya ang epekto ng estrukturang panlipunan sa pag-unlad ng pamumuhay ng tao.

 

Lipunang Sumerian

Ang Kabihasnan ng Mesopotamia ay itinuturing na cradle of civilization o lunduyan ng unang kabihasnan sa buong daigdig. Ang mga unang wika, pagsusulat, agrikultura, at iba pang mahahalagang imbensiyon ay naunang napaunlad ng Mesopotamia. Sa paglipas ng panahon ay patuloy na umunlad ang Mesopotamia. Dahil dito, maraming kalapit na kabihasnan o imperyo ang nagkaroon ng interes na sakupin ang Mesopotamia. Unang nanirahan dito ang mga Sumerian at sinundan ng mga dayuhang mananakop na Akkadian, Babylonian, Hittites, Assyrian, Chaldean, Hittite, Persian, at mga Phoenician.

 

Sumerian (3500-2340 B.C.E.)

-Namalagi ang mga nomadikong Sumer sa mga lupaing sakahan ng lambak-ilog. Nag-alaga ng mga baka, tupa, kambing, at baboy.

-Nabuo ang 12 lungsod estado (hal. Eridu, Kish, Lagash, Uruk, at Ur) na pinamunuan ng isang haring pari o mas kilala sa tawag na patesi.

 

-Tinawag na Ziggurat ang istrukturang nagsilbing tahanan at templo ng mga patron o Diyos na makikita sa bawat lungsod.

-Naniwala sila sa maraming Diyos at Diyosa na anthropomorphic o may katangian at pag-uugaling tao.

           

 Ang mga unang lungsod sa mundo ay lumitaw sa timog Mesopotamia, sa isang rehiyon na tinatawag na Sumer, na ang unang lungsod sa mundo ay ang lungsod ng Uruk ng Sumerian. Ang  lipunan ng Sumerian ay mahigpit na naaayos sa isang istrakturang  may mga hari at pari na namumuno sa tuktok. Ang mga ito ay gumagamit  ng pampulitika at relihiyosong awtoridad upang makontrol ang lipunan at mapanatili ang kaayusan sa kanilang kumplikadong mga lungsod. Sa ibaba nila ay isang maliit na gitnang uri, na binubuo ng karaniwang mayayamang mga mangangalakal, mga artisano, at mga eskriba na namamahala sa mga produkto, ideya, at mga patakaran na gumagalaw sa lungsod. Sumunod rito ay ang uring manggagawa, mga manggagawang  nagtatrabaho sa lungsod para sa pamahalaan o sa kanilang sariling mga bukid.

LIPUNAN SA SINAUNANG EHIPTO

1. Hawak ng hari ang kapangyarihan na mamuno. Ang mga maharlika ay mayroong malalawak na lupain at pribilehiyo na hindi nararanasan ng ibang mamayan tulad ng hindi pagbabayad ng buwis at pagkakaroon ng malawak na karapatan.

2. Ang mga sundalo ay nangangalaga sa katahimikan at kaayusan. Nagtataglay din ng maliit na lupain kung ikukumpara sa mga maharlika.

3. Ang mga magsasaka, pastol at mangagawa ay karaniwang mamamayan sa lipunan.

4. Ang mga alipin ang pinakamababa. Sila ay ang mga hindi nakapagbayad sa utang, mga naging bihag sa digmaan, at mga salarin na inakusahan ng krimen.

     

    Maaaring umangat ang kanilang uri batay sa kanilang kakayahan at pagsisikap.

   Ang mga kababaihan ay may mataas na kalagayan at malaya. Maaring rin sila magmana ng ari-arian at sumubok magnegosyo.

 

SISTEMANG CASTE

 Ang sistema ng caste ng India ay nahahati sa dalawang uri: varna at jati. Ipinapaliwanag ng Manu-smriti ang mga karapatan at obligasyon ng bawat isa sa  Indian caste system at pinagsasama ang relihiyon at sekular na mga aspeto ng buhay sa isang malaking kabuuan.

  

• Varna - Isang panlipunang uri batay sa hanapbuhay at ang papel na ginagampanan ng isang tao sa lipunang Indian. Mayroong apat: Brahmins, Kshatriyas, Vaishyas, at Shudras. Ang pinakamababang antas ng lipunang Indian, ang ''Dalits'' ay pinalayas at nadiskrimina. Ang mga ranggo na ito ay ibinigay batay sa mga kasanayan at talento sa lipunan ng isang tao, na hindi itinalaga sa kapanganakan. Ang mga Varna ay nilikha ng lipunang Indian. 

• Jati - isang katayuan na itinalaga sa isang tao sa pagsilang na ipinasa sa buong pamilya. Ang Jati ay mga pangkat na nilikha ng mga diyos. Hindi mababago ng isang tao ang kanilang posisyon sa caste na ito, ngunit ang mga antas sa sistema ng jatis ay nagbago ng maraming beses sa paglipas ng mga taon batay sa mga pag-unlad sa lipunan. Ang hierarchy na ito ay nag-iiba-iba sa pagitan ng mga lokal na komunidad, at ang mas mababang jatis ay maaaring umakyat sa hierarchy bilang isang grupo, kung minsan ay pinagsama pa sa mas mataas na jati, na ipinapasa ang pangalan at reputasyon nito sa kanilang mga inapo. Ang Jatis ay kumikilos bilang isang napakalaking pinalawak na pamilya. Isa rin silang kultural na lehitimo na grupo ng interes na nagtutulungan upang isulong ang kanilang mga agenda sa pulitika at 

ekonomiya. Naniniwala ang mga kritiko na ang sistema ng caste ng India ay humahadlang sa kaunlaran ng ekonomiya ng mga komunidad at nililimitahan ang demokrasyang pampulitika. Gayunpaman, natuklasan ng mga iskolar at mananaliksik na alinman sa mga ito ay hindi totoo, sa pangkalahatan. 

Nang ang British Empire ay dumating sa India noong 1860 at itinatag ang kanilang Raj, nalaman nila na ang sinaunang Indian caste system ay maayos na hinati ang mga tao sa mga grupo. Sinamantala nila ito, na lumikha ng apat na pangunahing kasta. Ang sistemang ito ay ganap na nabuo noong 1920, at nang ideklara ng India ang kalayaan nito noong 1947, nagpatuloy ang binagong sistema ng caste na ito. 

• Brahmin - Mga Pari; may pinakamataas, pinaka iginagalang na pagkakakilanlan sa lipunang Indian, at sa gayon ay may lahat ng mga pribilehiyo, kasama ang Kshatriya. Ang mga Brahmin ay may awtoridad sa relihiyon sa Vaishya at Shudra.  Sila lamang ang nagtataglay ng kaalaman sa mga diyos, at alam nila ang mga ritwal na ninanais ng mga diyos.

• Kshatriya - Mga Pinuno at Mandirigma; may sekular na awtoridad sa Vaishya at Shudra, at ginagamit nila ang awtoridad na ito sa pakikipag-ugnayan sa mga Brahmin. Sila rin ay nagsisilbing pisikal na tagapagtanggol sa mga brahmin. 

• Vaishya - Mangangalakal, Magsasaka, at Mangangalakal 

• Shudra - Mga mababang lingkod. 

Bagama't mayroon lamang apat na antas, maraming tao ang itinuturing na "ikalima" na antas: ang mga Dalit. Sila ang pinakamababa sa lipunan dahil sila ay itinuturing na mga outcast. 

GAWAIN 1!

Panuto: Ipaliwanag ang mga sumusunod na salita.

1. Sumerian

2. Egyptian

3. Sistemang Varna

4. Sistemang Caste

5. Mesopotamia

6. Cradle of Civilization

7. Maharlika

8. Sundalo

9. Pangkaraniwan

10. Alipin

11. Brahmins

12. Kshatriyas

13. Vaisyas

14. Sudras

15. Pariahs

16. varna

17. Jati

GAWAIN 2!

Panuto: Sagutin ang mga sumusunod na pangngusap.

1. Paghambingin ang tatlong estrukturang panlipunan ng mga sinaunang kabihasnan. Tukuyin ang pagkakaiba, pagkakapareho, at epekto sa lipunan ng mga tao.

2. Sa mga estrukturang panlipunang nabanggit, paano mo maihahambing ang bansang Pilipinas.

3. Sa iyong palagay, paano maipapakita ang Karapatan ng mga alipin kung pinagkait ito sa kanila.

4. Kung iuugnay mo ito sa Bansang Pilipinas, paano naipaparating ng mga alipin ang kanilang nararamdaman sa pamahalaan?

REFERENCE:

SUMERIAN SOCIAL STRUCTURE - Search Images

SISTEMANG CASTE - Search Images

DIGNIDAD: First Grading

DIGNIDAD: SECOND GRADING

REVISED K TO 10 CURRICULUM: AP8-Q1-WEEK4: MGA SINAUNANG KABIHASNAN

AP8-Q1-WEEK4: KABIHASNANG KLASIKO SA AMERICA AT MGA PULO SA PACIFIC

MELC: Nasusuri ang pag-usbong at pag-unlad ng mga klasikong kabihasnan sa: America – Aztec, Maya, Olmec, Inca, at Mga Pulo sa Pacific – Polynesia, Micronesia, Melanesia

 

BALIK-ARAL:

    Sa nakaraang talakayan, WEEK 3, tinalakay ko ang kabihasnang Mediterano, ang Minoan at Mycenaean. Ang kwento ng pinagmulan ng mananakop ng ating bansa.

    Ngayon naman ay tatalakayin ko.... ang mga kabihasnang Mesoamerica at mga Kabihasnan sa rehiyon ng Pacific.

 

Pag-usbong at Pag-unlad ng mga Klasikal na Lipunan sa America at mga Pulo sa Pacific

    Ano-ano ang naiisip mo kapag nababanggit ang mga salitang America, Ang Africa? At ang mga Pulo sa Pacific? Ano-ano na ang alam mo tungkol  sa mga lugar na ito?

    Masasalamin sa kasalukuyang kalagayan nit at sa pamumuhay ng kanilang mamamayan ang impluwensiya ng mga sinaunang kabihasnang  naitatag sa mga kontinenteng ito.

    Mapag-aaralan mo sa araling ito ang pag-usbong at pag-unlad ng mga imperyo sa America, Africa, at mga Pulo sa Pacific. Masusuri mo rin kung paano nakaimpluwensiya ang mga pangyayari at mga tugon sa hamon ng mga sinaunang mamamayan sa mga nabanggit na kontinente tungo sa pagbuo ng sariling pagkakakilanlan

 

Heograpiya ng Mesoamerica 

 

Ang pangalang Meso america ay hango sa katagang meso na nangangahulugang ‘gitna”Ito ang lunduyan ng mga unang kabihasnan sa America.Ang Mesoamerica o Central o Central America ay ang rehiyon sa pagitan ng Sinaloa Rivver Valley sa Gitnang Mexico at Gulf Fonseca sa katimugan ng el Salvador.Sa hilagang hangganan nito matatagpuan ang mga ilog ng Panuco at Santiago.Samantala,ang katimugang hangganan ay mula sa baybayin ng Honduras sa Atlantic hanggang sa gulod o slope ng Nicaragua sa Pacific at sa tangway ng Nicoya sa Costa Rica. Sa kasalukuyan,saklaw ng Meso-america ang malaking bahagi ng Mexico,Guatemala,Belize,ElSalvador at ang kanlurang bahagi ng Honduras. Sa lupaing ito,ang malaking pagkakaiba sa elebasyon ng lupa at dalas ng pag-ulan ay nagdudulot ng iba’t ibang uri ng klima at ekolohiya sa iba’t ibang bahagi ng rehiyon.Pabago-bago ang panahon sa rehiyong ito.Sa Mesoamerica naitatag ang unang paninirahan ng  mga tao.Isa rin ito sa lugar na pina-usbungan ng agrikultura,tulad ng Kanlurang Asya at China.Sa kasalukuyang panahon,ito rin ang may pinakamalaking populasyon. 

Mga Kabihasnan sa Mesoamerica

    Habang umuunlad at nagiging makapangyarihan ang mga Sinaunang Kabihasnan sa Mesopotamia, India, at China, nagsisimula naman ang mga mamamayan sa Mesoamerica na magsaka. Ang maliliit na pamayanang agrikultural na ito ay nabuo sa Gitna at Timog na bahagi ng Mesoamerica. Nang lumaon, naging makapangyarihan ang ibang pamayanan at nakapagtatag ng lungsod-estado. Ang mga bumuo ng lungsod-estado ay nakapagtatag ng sarili nilang kabihasnan. Ilan dito ay ang kabihasnang Olmec at Zapotec na tinalakay sa nakaraang Modyul.

    Sumunod na nakilala sa Mesoamerica ang Kabihasnang Maya at Aztec. Naging maunlad rin ang Kabihasnang Inca sa Timog America. Katulad ng kabihasnang Greece, at Rome, ang pagiging maunlad at makapangyarihan ay nagtulak sa mga kabihasnan sa Mesoamerica at Timog America na manakop ng lupain at magtayo ng imperyo. Malawak ang naging impluwensiya ng mga Maya, Aztec, at Inca kung kaya’t itinuturing ang mga ito na Kabihasnang Klasikal sa America.

Olmec 

Ang kauna-unahang kabihasnang umusbong sa Central America (at maaaring maging sa kabuuang America). Ang katagang Olmec ay nangangahulugang rubber people dahil sila ang kauna unahang tao na gumamit ng dagta  ng mga punong rubber o goma.Ang kanilang kabihasnan ay yumabong sa rehiyon ng Gulf Coast sa katimugang Mexico na nang lumaon ay lumawig hanggang Guatemala.Ang panahong ito ay halos kasabayan ng Dinastiyang Shang ng Tsina. 

 

Aztec 

 

Ang mga Aztec ay mga nomadikong tribo na ang orihinal na pinagmulan ay hindi tukoy. Unti unti silang tumungo sa Lambak ng Mexico sa pagsapit ng ika-12 siglo C.E.Ang salitang Aztec ay nangangahulugang “isang nagmula s Aztlan”isang mitikong lugar sa Hilagang Mexico.Noong 1325,itinatag nila ang kanilang pamayanan sa Tenochtitlan,isang maliit na isla sa gitna ng lawa ng Texcoco.Ang Texcoco ay nasa sentro ng Lambak ng Mexico.Sa pagsapit ng ika-15 siglo,nasakop ng kanilang lungsod-estado ang iba pang tribo sa Gitnang Mexico.Nang lumaon,ang lungsod ay naging mahalagang bahagi ng sentrong pangkalakalan.

Inca 

 

     Noong ika-12 siglo,isang pangkat ng mga taong tinatawag n Inca ang nanirahan sa hilagang-kanlurang bahagi ng Lake Titicaca sa matabang lupain ng Lambak ng Cizco.Sa pamumuno ni Manco Capac,bumuo sila ng maliit na lungsod estado. Ang salitang Inca ay nangangahulugang “imperyo”. Hango ito sa pangalan ng pamilyang namuno sa isang pangkat ng tao na nanirahan sa Andes.Unti-unting pinalawig ng mga Inca ang kanilang teritoryo hanggang sa masakop nito ang 3,2200 kilometro kwadrado sa kahabaan ng baybayin ng Pacific.Saklaw ng imperyong ito ang kasalukuyang lupain ng Peru,Ecuador,Bolivia,Chile at Argentina. 

 

Maya 

Namayani  ang kabihasnang Maya sa Yucatan Peninsula,ang rehiyon sa Timog Mexico hanggang Guatemala.Nabuo rito ang mga pamayanang lungsod ng Maya tulad ng Uaxactun,Tikal,El Mirador at Copan.Nakamit ng Maya ang rurok ng kanyang kabihasnan sa pagitan ng 300 C.E at 700 C.E. Sa lipunang Maya,katuwang ng mga pinuno ang mga kaparian  sa pamamahala.Pinalawig ng mga pinunong tinatawag na halach uinic o “tunay na lalaki”ang mga pamayanang urban na sentro rin ng kanilang pagsamba sa kanilang mga diyos.Nang lumaon,nabuo rito ang mga lungsod-estado.Sila ay nagtataglay ng ganap na kapangyarihan.Naiugnay ng  malalawak at maaayos na kalsada at rutang pantubig ang mga lungsod-estado ng  Maya.Banaag sa kaayusan ng lungsod ang pagkakahati hati ng mga  tao sa lipunan.Hiwalay ang tirahan ng mahihirap at nakaririwasa.Ang sentro ng bawat lungsod ay isang piramide na ang itaas na bahagi ay dambana para sa mga Diyos.May mga templo at palasyo sa tabi ng piramide. 

Kabihasnang Maya (250 C.E. – 900 C.E.)

    Namayani ang Kabihasnang Maya sa Yucatan Peninsula, ang rehiyon sa Timog Mexico hanggang Guatemala. Nabuo rito ang mga pamayanang lungsod ng Maya tulad ng Uaxactun, Tikal, El Mirador, at Copan. Nakamit ng Maya ang rurok ng kaniyang kabihasnan sa pagitan ng 300 C.E. at 700 C.E.

    Sa lipunang Maya, katuwang ng mga pinuno ang mga kaparian sa pamamahala. Pinalawig ng mga pinunong tinatatawag na halach uinic o “tunay na lalaki” ang mga pamayanang urban na sentro rin ng kanilang pagsamba sa kanilang mga diyos.

    Nang lumaon, nabuo rito ang mga lungsod-estado. Sila ay nagtataglay ng ganap na kapangyarihan. Naiugnay ng malalawak at maayos na kalsada at rutang pantubig ang mga lungsod-estado ng Maya. Banaag sa kaayusan ng lungsod ang pagkakahati-hati ng mga tao sa lipunan. Hiwalay ang tirahan ng mahihirap at nakaririwasa. Ang sentro ng bawat lungsod ay isang pyramid na ang itaas na bahagi ay dambana para sa mga diyos. May mga templo at palasyo sa tabi ng pyramid.

    Sa larangan ng ekonomiya, kabilang sa mga produktong pangkalakal ay mais, asin, tapa, pinatuyong isda, pulot-pukyutan, kahoy, at balat ng hayop. Nagtatanim sila sa pamamagitan ng pagkakaingin. Ang pangunahing pananim nila ay mais, patani, kalabasa, abokado, sili, pinya, papaya, at cacao. Dahil sa kahalagahan ng agrikultura sa buhay ng mga Maya, ang sinamba nilang diyos ay may kaugnayan sa pagtatanim tulad ng mais gayundin ang tungkol sa ulan.

    Nakamit ng Maya ang tugatog ng kabihasnan matapos ang 600 C.E. Subalit sa pagtatapos ng ikawalong siglo C.E., ang ilang mga sentro ay nilisan, ang paggamit ng kalendaryo ay itinigil, at ang mga estrukturang panrelihiyon at estado ay bumagsak. Sa pagitan ng 850 C.E. at 950 C.E., ang karamihan sa mga sentrong Maya ay tuluyang inabandona o iniwan. Wala pang lubusang makapagpaliwanag sa pagbagsak ng Kabihasnang Mayan. Ayon sa ilang dalubhasa, maaaring ang pagkasira ng kalikasan, paglaki ng populasyon, at patuloy na digmaan ay ilan lamang sa mga dahilan ng paghina nito. Maaari rin na sanhi ng panghihina nito ang pagbagsak sa produksiyon ng pagkain batay sa mga nahukay na labi ng tao na nagpapakita ng kakulangan sa sapat na nutrisyon. Ang mga labi ay natuklasang hindi gaanong kataasan samantalang mas manipis ang mga buto nito. Gayunpaman, ang ilang lungsod sa hilagang kapatagan ng Yucatan ay nanatili nang ilan pang siglo, tulad ng Chichen Itza, Uxmal, Edzna, at Copan. Sa paghina ng Chichen at Uxmal, namayani ang lungsod ng Mayapan sa buong Yucatan hanggang sa maganap ang isang pag-aalsa noong 1450.

 

Isang maunlad na kabihasnan ang nabuo ng mga Mayan.

    Ang pagbagsak ng mga lungsod-estado ng Kabihasnang Maya ay nagdulot ng paglaho ng kanilang kapangyarihan sa timog na bahagi ng Mesoamerica. Sa panahong ito, nagsimulang umunlad ang maliliit na pamayanan sa Mexico Valley. Ang mga mamamayan rito ang nagtatag ng isa sa unang imperyo sa Mesoamerica – ang Imperyong Aztec.

    Kung ang mga Maya ay nagtatag ng kanilang Kabihasnan sa timog na bahagi ng Mesoamerica, ang mga Aztec naman ay naging makapangyarihan sa gitnang bahagi nito. Matatandaan na sa bahagi ring ito umusbong ang sinaunang Kabihasnang Olmec. Bunga nito, ang pamumuhay at paniniwala ng mga Aztec ay may impluwensiya ng mga Olmec. Subalit, hindi tulad ng mga Olmec, ang mga Aztec ay nagpalawak ng kanilang teritoryo. Mula sa dating maliliit na pamayanang agrikultural sa Valley of Mexico, pinaunlad ng mga Aztec ang kanilang kabihasnan at nagtatag ng sariling imperyo. Kinontrol nila ang mga karatig lupain sa gitnang bahagi ng Mesoamerica.

Kabihasnang Aztec (1200 – 1521)

    Ang mga Aztec ay mga nomadikong tribo na ang orihinal na pinagmulan ay hindi tukoy. Unti-unti silang tumungo sa Lambak ng Mexico sa pagsapit ng ika-12 siglo C.E. Ang salitang Aztec ay nangangahulugang “isang nagmula sa Aztlan,”isang mitikong lugar sa Hilagang Mexico.

    Noong 1325, itinatag nila ang pamayanan ng Tenochtitlan, isang maliit na isla sa gitna ng lawa ng Texcoco. Ang Texcoco ay nasa sentro ng Mexico Valley. Nang lumaon, ang lungsod ay naging mahalagang sentrong pangkalakalan.

    Angkop ang Tenoctitlan sa pagtatanim na siyang pangunahing ikinabubuhay ng mga Aztec dahil mayroon itong matabang lupa. Sa kabila nito, hindi sapat ang lawak ng lupain upang matugunan ang pangangailangan ng mga mamamayan. Ang hamong ito ay matagumpay na natugunan ng mga Aztec.

    1. Ang lupa sa paligid ng mga lawa ay mataba subalit hindi lubos na malawak. Upang madagdagan ang lupang tinataniman, tinabunan ng lupa ng mga Aztec ang mga sapa at lumikha ng mga chinampas, mga artipisyal na pulo na kung tawagin ay mga floating garden.

    2. Wala silang kasangkapang pambungkal ng lupa o hayop na pantrabaho. Nagtatanim sila sa malambot na lupa na ang gamit lamang ay matulis na kahoy.

    3. Mais ang kanilang pangunahing tanim. Ang iba pa nilang tanim ay patani, kalabasa, abokado, sili, at kamatis. Nag-alaga rin sila ng mga pabo, aso, pato, at gansa

    4. Dahil sila ay mga magsasaka, ang mga Aztec ay taimtim na umaasa sa mga puwersa ng kalikasan at sinasamba ang mga ito bilang mga diyos. Ang pinakamahalagang diyos nila ay si Huitzilopochtli, ang diyos ng araw. Mahalaga ang sikat ng araw sa pananim ng mga magsasaka kaya sinusuyo at hinahandugan ang naturang diyos. Mahalaga rin sina Tlaloc, ang diyos ng ulan at si Quetzalcoatl. Naniniwala ang mga Aztec na kailangang laging malakas ang mga diyos na ito upang mahadlangan ng mga ito ang masasamang diyos sa pagsira ng daigdig. Dahil dito, ang mga Aztec ay nag-alay ng tao. Ang mga iniaalay nila ay kadalasang bihag sa digmaan bagama’t may mga mandirigmang Aztec na nagkukusang-loob ialay ang sarili.

    Bunga ng masaganang ani at sobrang produkto, nagkaroon ng pagkakataon ang mga Aztec na makipagkalakalan sa mga kalapit na lugar na nagbigay-daan upang sila ay maging maunlad. Ang kaunlarang ito ng mga Aztec ay isa sa mga dahilan upang kilalanin ang kanilang kapangyarihan ng iba pang lungsod-estado. Nakipagkasundo sila sa mga lungsod-estado ng Texcoco at Tlacopan. Ang nabuong alyansa ang siyang sumakop at kumontrol sa iba pang maliliit na pamayanan sa Gitnang Mexico.

    Sa pagsapit ng ika-15 siglo, nagsimula ang malawakang kampanyang militar at ekonomiko ng mga Aztec. Ang isa sa mga nagbigay-daan sa mga pagbabagong ito ay si Tlacaelel, isang tagapayo at heneral. Itinaguyod niya ang pagsamba kay Huitzilopochtli. Kinailangan din nilang manakop upang maihandog nila ang mga bihag kay Huitzilopochtli. Ang paninindak at pagsasakripisyo ng mga tao ay ilan sa mga naging kaparaanan upang makontrol at mapasunod ang iba pang mga karatig-lugar na ito. Ang mga nasakop na lungsod ay kinailangan ding magbigay ng tribute o buwis. Dahil sa mga tribute at mga nagaping estado, ang Tenochtitlan ay naging sentrong pangkabuhayan at politikal sa Mesoamerica mula sa Pacific Ocean haggang Gulf of Mexico at mula sa hilagang Mexico hanggang sa Guatemala. Ang mga Aztec ay mahuhusay na inhenyero at tagapagtayo ng mga estruktura tulad ng mga kanal o aqueduct, mga dam, gayundin ng sistema ng irigasyon, liwasan, at mga pamilihan.

    Ang biglaang pagbaba ng populasyon ay dulot ng epidemya ng bulutong, pang-aalipin, digmaan, labis na paggawa, at pagsasamantala. Sa kabuuan, tinatayang naubos ang mula 85 hanggang 95 bahagdan ng kabuuang katutubong populasyon ng Mesoamerica sa loob lamang ng 160 taon.

 

HERNANDO CORTES

    Sa pagdating ni Hernando Cortes at mga Espanyol sa Mexico noong 1519, natigil ang pamamayani ng mga Aztec sa Mesoamerica. Si Cortes ang namuno sa ekspedisyong Espanyol na nanakop sa Mexico. Inakala ni Montezuma II, pinuno ng mga Aztec, na ang pagdating ng mga Espanyol ay ang sinasabing pagbabalik ng kanilang diyos na si Quetzalcoatl dahil sa mapuputingkaanyuan ng mga ito. Noong 1521, tuluyang bumagsak ang Tenochtitlan.

 

HEOGRAPIYA NG SOUTH AMERICA

    May magkakaibang klima at heograpiya ang South America kung ihahambing sa Mesoamerica. Matatagpuan sa hilaga ng Amazon River na dumadaloy sa mayayabong na kagubatan. Pawang ang mga prairie at steppe naman ang matatagpuan sa Andes Mountains sa timog na bahagi. Samantala, tuyot na mga disyerto ang nasa kanlurang gulod ng mga bundok na kahilera ng Pacific Ocean. Dahil sa higit na kaaya-aya ang topograpiya ng Andes, dito nabuo ang mga unang pamayanan. May mga indikasyon ng pagsasaka gamit ang patubig sa hilagang gilid ng Andes noong 2000 B.C.E. Sa pagsapit ng ika-11 siglo B.C.E, maraming pamayanan sa gitnang Andes ang naging sentrong panrelihiyon. Ang mga pamayanang ito ay umusbong sa kasalukuyang Peru, Bolivia, at Ecuador. Nang lumaon, nagawang masakop ng ilang malalaking estado ang kanilang mga karatig-lugar. Subalit sa kabila nito, wala ni isa man ang nangibabaw sa lupain

 

Kabihasnang Inca (1200-1521)

    Noong ika-12 siglo, isang pangkat ng mga taong naninirahan sa hilagang-kanlurang bahagi ng Lake Titicaca sa matabang lupain ng Lambak ng Cuzco. Sa pamumuno ni Manco Capac, bumuo sila ng maliliit na lungsod-estado.

    Ang salitang Inca ay nagangahulugang “imperyo.” Hango ito sa pangalan ng pamilyang namuno sa isang pangkat ng tao na nanirahan sa Andes. Unti-unting pinalawig ng mga Inca ang kanilang teritoryo hanggang sa masakop nito ang 3,220 kilometro kuwadrado sa kahabaan ng baybayin ng Pacific. Saklaw ng imperyong ito ang kasalukuyang lupain ng Peru, Ecuador, Bolivia, at Argentina.

    Noong 1438, pinatatag ni Cusi Inca Yupagqui o Pachakuti ang lipunang Inca sa pamamagitan ng pagkakaroon ng isang sentralisadong estado. Sa ilalim ni Topa Yupanqui (1471-1493), pinalawig niya ang imperyo hanggang hilagang Argentina, bahagi ng Bolivia, at Chile. Napasailalim din sa kaniyang kapangyarihan ang estado ng Chimor o Chimu na pinakamatinding katunggali ng mga Inca sa baybayin ng Peru. Sa ilalim naman ni Huayna Capac, nasakop ng imperyo ang Ecuador.

 

FRANCISCO PIZARRO

    Sa pagdating ni Francisco Pizarro, ang Espanyol na mananakop ng Inca noong 1532, ang lupain ng Imperyong Inca ay sumasaklaw mula sa hilaga sa kasalukuyang Colombia hanggang sa katimugan sa bahagi ng Chile at Argentina. Subalit dahil sa mga tunggalian tungkol sa pamumuno at kawalang kapanatagan sa mga nasakop na bagong teritoryo, unti-unting humina ang imperyo. Dagdag pa rito ang tila napakalaking saklaw ng Imeryong Inca na naging malayo mula sa sentrong pangangasiwa sa Cuzco. Nariyan din ang malaking pagkakaiba ng mga pangkat ng tao sa ilalim ng kanilang kapangyarihan.

    Samakatuwid, ang imperyo ay nasa kaguluhang politikal na pinalubha pa ng epidemya ng bulutong na dala ng mga sinaunang dumating na conquistador o mananakop na Espanyol. Sa katunayan, si Huayna Capac, isa sa mga pinuno ng Inca, ay namatay sa isang epidemya noong 1525. Ang pagpanaw na ito ay nagdulot ng tunggalian sa kaniyang mga anak na sina Atahuallpa at Huascar. Sa huli, nanaig si Atahuallpa. Nakilala niya si Pizarro habang naglalakbay ito patungong Cuzco. Nang lumaon, binihag ni Pizarro ang Atahuallpa at pinatubos ng pagkarami-raming ginto. Noong 1533, pinapatay si Atahuallpa at makalipas ang isang taon, sinakop ng mga Espanyol ang Cuzco gamit lamang ang maliit na hukbo.

    Sa kabila ng katapangan ng mga Inca, hindi nila nagawang manaig sa bagong teknolohiyang dala ng mga dayuhan, tulad ng mga baril at kanyon. Ang ilan sa mga Inca ay nagtungo sa kabundukan ng Vilcabamba at nanatili rito nang halos 30 taon. Hindi nagtagal, ang huling pinuno ng mga Inca na si Tupac Amaru ay pinugutan ng ulo noong 1572. Dito tuluyang nagwakas ang pinakadakilang imperyo sa Andes.

    Sa kasalukuyan, makikita pa rin ang mga pamana ng mga Kabihasnang Klasikal na Maya, Aztec, at Inca. Ang mga estruktura tulad ng Pyramid of Kukulcan, Pyramid of the Sun, at ang lungsod ng Machu Picchu ay hinahangaan at dinarayo ng mga turista dahil sa ganda at kakaibang katangian nito. Nananatili itong paalala ng mataas na kabihasnang nabuo ng mga sinaunang mamamayan sa America.

 

MIGRASYONG AUSTRONESIAN

    Magkaugnay ang sinaunang kasaysayan at kultura ng mga pulo ng Pacific at Timog-Silangang Asya. Ito ay dahil ang nandayuhan at nanahan sa dalawang rehiyong ito ay mga Austonesian. Ang Austronesian ay tumutukoy sa mga taong nagsasalita ng mga wikang nabibilang sa Austronesian o Malayo-Polynesian. Ito ang pinakamalaking pamilya ng wika sa daigdig.

    Ayon sa teorya ng iskolar na si Peter Bellwood, nagmula sa timog China ang mga Austronesian. Sa hangaring makahanap ng mga bagong teritoryo na masasaka, umalis sila ng China at nandayuhan simula noong 4000 B.C.E. Tumungo sila sa mga lugar na kilala ngayon bilang Taiwan, Pilipinas, Malaysia, Brunei, at Indonesia. Noong 2000 B.C.E., may mga Austronesian na tumungo pakanluran hanggang makarating sa Madagascar sa Africa. Samantala, may mga tumungo pasilangan at tinawid ang Pacific Ocean at nanahan sa mga pulo ng Pacific.

    Unang narating ng mga Austronesian ang New Guinea, Australia, at Tasmania. Noong 1,000 B.C.E., nanahan ang mga Austronesian sa Vanuatu, Fiji, at Tahiti.

    Narating din nila ang Tonga, Samoa, at Marquesas. Tinatayang nasa mga pulo ng Hawaii sila noong 100 B.C.E. Pinakamalayo nilang naabot ang Easter Island, isang pulo sa Pacific na bahagi na ng South America.

    Sa pag-aaral ng kabihasnan ng mga pulo sa Pacific, mahalagang tunghayan ang lipunan ng mga tao rito bago dumating ang mga Kanluranin. Ang lipunan at kulturang ito ay Austronesian.

 

Ang mga Pulo sa Pacific

    Ang mga pulo sa Pacific o Pacific Islandsay nahahati sa tatlong malalaking pangkat – ang Polynesia, Micronesia, at Melanesia. Ang mga katawagang ito ay iginawad ng mga Kanluranin matapos nilang makita ang kaayusan ng mga pulo at ang anyo ng mga katutubo nito.

 

POLYNESIA – maraming isla

poly – marami

nesia - isla

 

MICRONESIA – maliliit na mga isla

micro – maliit

nesia - isla

 

MELANESIA – maiitim ang mga tao dito

mela– maitim

nesia - isla

 

Polynesia 

    Ang Polynesia ay matatagpuan sa gitna at timog na bahagi ng Pacific Ocean na nasa silangan ng Melanasia at Micronesia. Ang Polynesia ay higit na malaki kaysa pinagsamang lupain ng Melanasia at Micronesia.

    Ang Polynesia ay binubuo ng New Zealand, Easter Island, Hawaii, Tuvalu, Wallis at Futuna, Tonga, Tokelau, Samoa, American Samoa, Niue, Cook Islands, French Polynesia, Austral Islands, Society Islands, Tuamotu, Marquesas, at Pitcairn.

    Batay sa dami ng pinagkukunan ng pagkain ang laki ng pamayanan sa Polynesia. Umabot hanggang 30 pamilya ang bawat pamayanan dito. Ang sentro ng pamayanan ay ang tohua na kadalasang nasa gilid ng mga bundok. Ito ay tanghalan ng mga ritwal at pagpupulong. Nakapaligid satohua ang tirahan ng mga pari at mga banal na estruktura.

    Ang pangunahing kabuhayan ng mga Polynesian ay pagsasaka at pangingisda.Ang karaniwang tanim nila ay taro o gabi, yam o ube, breadfruit, saging, tubo, at niyog.Sa pangingisda naman nakakakuha ng tuna, hipon, octopus, at iba pa. Nanghuhuli rin sila ng pating.

    Sa larangan ng pananampalataya, naniniwala sila sa banal na kapangyarihan o mana. Ang katagang mana ay nangangahulugang “bisa” o “lakas.”Sa mga sinaunang Polynesian, ang mana ay maaaring nasa gusali, bato, bangka, at iba pang bagay.

    May mga batas na sinusunod upang hindi mawala o mabawasan ang mana. Halimbawa, bawal pumasok sa isang banal na lugar ang pangkaraniwang tao. Ang sinaunang kababaihan sa Marquesas ay hindi maaaring sumakay sa bangka sapagkat malalapastangan niya ang bangka na may angking mana. Gayundin, ang mga lalaking naghahanda sa pakikipaglaban o para sa isang mapanganib na gawain ay dapat nakabukod. Bawal silang makihalubilo sa babae at pili lang ang dapat nilang kainin upang hindi mawala ang kanilangmana. Ang tawag sa mga pagbabawal o prohibisyong ito ay tapu. Kamatayan ang pinakamabigat na parusang igagawad sa matinding paglabag sa tapu.

 

 Micronesia

    Ang maliliit na pulo at atoll ng Micronesia ay matatagpuan sa hilaga ng Melanesia at sa silangan ng Asya. Ang Micronesia ay binubuo ng Caroline Islands, Marianas Islands, Marshall Islands, Gilbert Islands (ngayon ay Kiribati), at Nauru.

    Ang mga sinaunang pamayanan dito ay matatagpuan malapit sa mga lawa o dagat-dagatan. Ito ay upang madali para sa mga tao ang lumabas at maglayag sa karagatan. Itinatag nila ang kanilang mga pamayanan sa bahaging hindi gaanong tinatamaan ng bagyo o malalakas na ihip ng hangin.

    Pagsasaka ang pangunahing kabuhayan ng mga Micronesian. Nagtatanim sila ng taro, breadfruit, niyog, at pandan. Sagana ang mga ito sa asukal at starch na maaaring gawing harina. Pangingisda ang isa pang ikinabubuhay ng mga Micronesian. May kaalaman din sa paggawa ng simpleng palayok ang mga lipunan ng Marianas, Palau, at Yap.

     Malimit din ang kalakalan ng magkakaratig-pulo. Sa Palau at Yap, bato at shell ang ginagamit bilang paraan ng palitan. Gumagamit din ang Palau ng batong ginawang pera (stone money). Sa iba pang mga pulo, nagpapalitan ng kalakal ang matataas (high-lying islands) at mabababang pulo (low-lying coral atolls).

     Ipinagpapalit ng mga high-lying island ang turmericna ginagamit bilang gamot at pampaganda. Samantala, ang mga low-lying coral atoll ay nakipagpalitan ng mga shellbead, banig na yari sa dahon ng pandan, at magaspang na tela na galing sa saging at gumamela. Bilang tela, ginagawa itong palda ng kababaihan at bahag ng kalalakihan.

    Animismo rin ang sinaunang relihiyon ng mga Micronesian. Ang mga rituwal para sa mga makapangyarihang diyos ay kinapapalooban ng pag-aalay ng unang ani.

 

Melanesia

    Ang Melanesia ay matatagpuan sa hilaga at silangang baybay-dagat ng Australia. Ito ay kasalukyang binubuo ng New Guinea, Bismarck Archipelago, Papua New Guinea, Solomon Islands, Vanuatu (dating New Hebrides), New Caledonia, at Fiji Islands.

    Ang mga sinaunang pamayanan dito ay maaaring nasa baybaying-dagat o sa dakong loob pa. Pinamumunuan ito ng mga mandirigma. Tagumpay sa digmaan ang pangkaraniwang batayan ng pagpili sa pinuno. Sa maraming grupong Papuan, ang kultura ay hinubog ng mga alituntunin ng mga mandirigma tulad ng katapangan, karahasan, paghihiganti, at karangalan.

    Taro at yam ang pangunahing sinasaka sa Melanesia. Nagtatanim din dito ng pandan at sago palm na pinagkukunan ng sago. Pangingisda, pag-aalaga ng baboy, at pangangaso ng mga marsupial at ibon ang iba pang kabuhayan dito. May kalakalan din sa pagitan ng mga pulo. Karaniwang produktong kinakalakal ng mga Melanesian ay mga palayok, kahoy, yam, baboy, asin, apog, gayundin ang mga gawa nilang bangka.

    Naniniwala rin sa animism ang mga sinaunang Melanesian. Ipinababatid ng diyos ng kalikasan ang mga kaganapan tulad ng tagumpay sa labanan, sakuna, kamatayan, o pag-unlad ng kabuhayan. Laganap din sa Solomon Islands at Vanuatu ang paniniwala sa mana.

    May sariling katangian at kakanyahan ang mga isla sa Pacific. Nakabatay ang kanilang pamumuhay sa pakikipagkalakalan sa iba’t ibang isla at kontinente.

    Bagama’t hindi ito kasing-unlad, kasing-tanyag at kasingyaman ng mga kabihasnan at imperyo sa America at Africa, nakaimpluwensiya rin ito sa mga mamamayang naninirahan sa mga isla sa Pacific at sa mga karatig bansa nito sa Timogsilangang Asya sa kasalukuyan.

 

GAWAIN 1:

PANUTO: Sagutin ang mga sumusunod at isulat sa notebook ang iyong sagot. Ikomento rin sa ibaba ang iyong mga sagot.

Pamprosesong Tanong

1. Ano-ano ang salik na nagbigay-daan sa paglakas ng Imperyong Aztec?

2. Anu-ano naman ang salik sa paglitaw ng imperyong Maya at Inca?

3. Anu-ano ang pagkakaiba ng Polynesia, Micronesia, at Melanesia?

4. Sa iyong palagay, anu-ano ang pagkakahawig ng kabihasnang Mesoamerica at mga Pulo sa Pacific sa pagsibol ang pag-unlad ng bansang Pilipinas? 

GAWAIN 2:

 PANUTO: Alamin ang mga sumusunod at isulat sa notebook ang iyong sagot. Ikomento rin sa ibaba ang iyong mga sagot.

 1. MESOAMERICA

2. MAYA

3. AZTEC

4. INCA

5. OLMEC

6. HALACH UINIC

7. PYRAMID OF KUKULCAN

8. TENICHTITLAN

9. HUITZILOPOCHTLI

10. QUETZALCOATL

11. HERNANDO CORTES

12. MONTEZUMA II

13. FRANCISCO PIZARRO

14. CONQUISTADOR

15. HUAYNA CAPAC

16. POLYNESIA

17. MICRONESIA

18. MELANESIA

19. PETER BELLWOOD

20. PACIFIC

 

 Reference:

Kasaysayan ng Daigidg. Modyul ng Mag-aaral. Unang Edisyon 2014. Department of Education. Vibal Group, Inc. Philippines.

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9JnI2Rwxgy2YA7QCJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANKdjNiUlRFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3LjhNVEV3TGdBQUFBQlpvR01BBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAMxMwRxdWVyeQNBTUVSSUNBJTIwTUFQBHRfc3RtcAMxNjExNDE3NTUw?p=AMERICA+MAP&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9K571RgxgihgAw5tXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=AFRICA&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Im3.RgxgcjEA9FZXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=PULO+SA+PACIFIC&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9DuIVRwxggG8AedBXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=MESOAMERICA&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9DtAVRwxgu3EA3CtXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=MAYA&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Du4bRwxgPToAkT1XNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=AZTEC&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Ds8iRwxgSBAA73BXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=INCA&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Jh0vRwxgw6sABYxXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=MEXICO&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9F696SwxgoJoAhEOJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANad0pGUFRFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3dWNNVEV3TGdBQUFBQ2F0UmFSBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAM1BHF1ZXJ5A09MTUVDBHRfc3RtcAMxNjExNDE4NTI3?p=OLMEC&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Fqw8Rwxg4U4AKuyJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANPX3NaLmpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3VExNVEV3TGdBQUFBQlo5OU1TBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDQnpHZW5YQmtRb09BbWVib3dBaGpyQQRuX3N1Z2cDMTAEb3JpZ2luA2ltYWdlcy5zZWFyY2gueWFob28uY29tBHBvcwMwBHBxc3RyAwRwcXN0cmwDBHFzdHJsAzEyBHF1ZXJ5A1RFTk9DSFRJVExBTgR0X3N0bXADMTYxMTQxODU1Mg--?p=TENOCHTITLAN&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9Hr4_RwxglBQAABKJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZAM5WmdTOHpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3cTZNVEV3TGdBQUFBQmFJVFJLBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAMxNwRxdWVyeQNIRVJOQU5ETyUyMENPUlRFUwR0X3N0bXADMTYxMTQxODYwOQ--?p=HERNANDO+CORTES&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9FqxCRwxgbEwASAmJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZAN5eVN0TGpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3QXhNVEV3TGdBQUFBQmFVQmJOBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAMxNQRxdWVyeQNTT1VUSCUyMEFNRVJJQ0EEdF9zdG1wAzE2MTE0MTg2MzY-?p=SOUTH+AMERICA&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9FqxDRwxg9nsA2YOJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANzUjZzMWpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3TEpNVEV3TGdBQUFBQmFiS0w3BGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDc25HMlhyZk9TUjYuMGN5TUlpSXNkQQRuX3N1Z2cDMTAEb3JpZ2luA2ltYWdlcy5zZWFyY2gueWFob28uY29tBHBvcwMwBHBxc3RyAwRwcXN0cmwDBHFzdHJsAzE5BHF1ZXJ5A0ZSQU5DSVNDTyUyMFBJWkFSUk8EdF9zdG1wAzE2MTE0MTg2NjQ-?p=FRANCISCO+PIZARRO&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=AwrT4R9GRwxgFG0AWuyJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANVUS5xRVRFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3cENNVEV3TGdBQUFBQmFsMzRFBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAM4BHF1ZXJ5A0RJU1lFUlRPBHRfc3RtcAMxNjExNDE4Njk1?p=DISYERTO&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9F69JRwxgAuAAqeKJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZAMudGJTVHpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3b3pNVEV3TGdBQUFBQmF4bFpyBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAM1BHF1ZXJ5A09BU0lTBHRfc3RtcAMxNjExNDE4NzA0?p=OASIS&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9F69NRwxg2xUA6_mJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZAN4U29VQ3pFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3V0pNVEV3TGdBQUFBQmEuUlBCBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDbzIyVUpqSDVRdjJYUjhIOEFkNkUxQQRuX3N1Z2cDMTAEb3JpZ2luA2ltYWdlcy5zZWFyY2gueWFob28uY29tBHBvcwMwBHBxc3RyAwRwcXN0cmwDBHFzdHJsAzYEcXVlcnkDU0FIQVJBBHRfc3RtcAMxNjExNDE4NzE5?p=SAHARA&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9DWuGTAxg.AYAq1eJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANEQTdHcnpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3ZHJNVEV3TGdBQUFBQ3FyS2V6BGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDQ2RnQy43Q2JSeFdCdlhfV1NBUHVzQQRuX3N1Z2cDMQRvcmlnaW4DaW1hZ2VzLnNlYXJjaC55YWhvby5jb20EcG9zAzAEcHFzdHIDBHBxc3RybAMEcXN0cmwDNDUEcXVlcnkDYW5nJTIwYXh1bSUyMGJpbGFuZyUyMHNlbnRybyUyMG5nJTIwa2FsYWthbGFuBHRfc3RtcAMxNjExNDE4Nzk0?p=ang+axum+bilang+sentro+ng+kalakalan&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9FqzNTAxg5gYAM7OJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANXSFY4V3pFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3UE1NVEV3TGdBQUFBQ3U1aElQBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDaTBCQ2hjT2xRUVdVZTJKY1l6NXV4QQRuX3N1Z2cDMTAEb3JpZ2luA2ltYWdlcy5zZWFyY2gueWFob28uY29tBHBvcwMwBHBxc3RyAwRwcXN0cmwDBHFzdHJsAzE3BHF1ZXJ5A0lNUEVSWU9ORyUyMEdIQU5BBHRfc3RtcAMxNjExNDE4OTA0?p=IMPERYONG+GHANA&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9DtIGTQxg4lgA2XNXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=IMPERYONG+MALI&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9DtM3TQxg.B8AVyVXNyoA;_ylu=Y29sbwNncTEEcG9zAzEEdnRpZANERkQ2XzEEc2VjA3BpdnM-?p=IMPERYONG+SONGHAI&fr2=piv-web&fr=mcafee

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=Awr9FqpGTAxg8wkAPSuJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANWTWVaTURFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3RFpNVEV3TGdBQUFBQ201TW5hBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAMxNgRxdWVyeQNQRVRFUiUyMEJFTExXT09EBHRfc3RtcAMxNjExNDIwMDYz?p=PETER+BELLWOOD&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt

https://images.search.yahoo.com/search/images;_ylt=AwrT4R9PTAxghE4AyUaJzbkF;_ylu=c2VjA3NlYXJjaARzbGsDYnV0dG9u;_ylc=X1MDOTYwNjI4NTcEX3IDMgRhY3RuA2NsawRjc3JjcHZpZANpNTJoZnpFd0xqSlZSczgxWG5rMEZ3R0NNVEV3TGdBQUFBQ25iV2lGBGZyA21jYWZlZQRmcjIDc2EtZ3AEZ3ByaWQDBG5fc3VnZwMwBG9yaWdpbgNpbWFnZXMuc2VhcmNoLnlhaG9vLmNvbQRwb3MDMARwcXN0cgMEcHFzdHJsAwRxc3RybAMxMgRxdWVyeQNBVVNUUkFORVNJQU4EdF9zdG1wAzE2MTE0MjAxMTg-?p=AUSTRANESIAN&fr=mcafee&fr2=sb-top-images.search&ei=UTF-8&n=60&x=wrt